Þráinn Farestveit framkvæmdastjóri Verndar fór á fund félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar. Á fundinum var farið yfir ýmis málefni Verndar og ráðherra kynnt stefna félagasamtakanna, saga og framtíðarsýn. Einnig var rædd sú breyting sem gerð var árið 2013 þar sem félagasamtökum var gert að leita eftir stuðningi til ráðuneyta í stað fjárlaganefndar eins og hafði verið í langan tíma. Einnig var farið yfir rekstrarfyrirkomulag Verndar og framtíðarhorfur.  Þá voru réttindi dómþola rædd og þar á meðal réttindi þeirra til atvinnuleysisbóta og greiðslur þeirra í atvinnutryggingarsjóð. Vernd hefur nú starfað í rúmlega 60 ár þar sem vegalausum og húsnæðislausum hefur verið veittur stuðningur. Allar götur frá stofnun samtakanna hefur hugmyndafræði Verndar verið sú að samtökin skyldu aðstoða hvern þann, sem tæki út refsingu eftir dómi. Honum skyldi hjálpað yfir fyrstu hindranir svo hann gæti aftur áunnið traust samfélagsins. Þá skyldi reynt að útvega honum húsnæði og vinnu og hvetja til sjálfshjálpar. Farið var yfir mikilvægi starfseminnar, forvarnagildi og mikilvægi þess að einstaklingar sem hljóta óskilorðsbundna dóma njóti samfellu í úttekt dóma. Það hljóti alltaf að vera vilji samfélagsins að árangur sé sýnilegur af starfsemi sem þessari og einstaklingurinn komi endurhæfður út í samfélagið eftir slíka vistun. Þá hafa samtökin verið fljót til að tileinka sér ný viðmið og stuðlað að nýjum hugtökum sem koma skjólstæðingum samtakanna vel. Við þökkum ráðherra fyrir að gefa sér tíma til að fara yfir málin með samtökunum og gagnlegt samtal um starfsemi Verndar og mikilvægi fullnustunnar utan fangelsa. Það er mikilvægt fyrir samtökin að skynja þann áhuga og skilning sem ráðherra sýndi á meðan heimsókninni stóð.

Of­beldi og vopna­b­urður meðal fanga hef­ur auk­ist mjög inn­an veggja fang­elsa lands­ins síðastliðin ár. Hafa bæði fang­ar og fanga­verðir orðið fyr­ir al­var­legu heilsutjóni. Uppi er há­vær krafa um auk­inn varn­ar­búnað meðal fanga­varða, högg- og hnífa­vesti, auk þess sem rætt hef­ur verið um aðgengi að raf­byss­um, svo­kölluðum Ta

Páll Win­kel fang­els­is­mála­stjóri seg­ir nýj­an veru­leika tek­inn við, vopn finn­ist nú reglu­lega í klef­um og sam­eig­in­leg­um rým­um fang­elsa.

„Fyr­ir nokkr­um árum var þetta nán­ast óþekkt. Mér ber fyrst og fremst skylda til að gæta ör­ygg­is míns starfs­fólks. Við höf­um mjög tak­markaðan áhuga á að vopn­ast í fang­els­un­um en þurf­um aug­ljós­lega að end­ur­skoða verklag okk­ar. Og hugs­an­lega þurf­um við að breyta regl­um hvað viðkem­ur um­gengni við til­tekna hópa, það er að segja þá sem eru að búa til heima­gerð vopn og bera á sér,“ seg­ir hann og bend­ir á að vopn­in séu oft búin til úr plexí­glers­brot­um, sag­ar­blöðum, skrúf­járn­um, skrúf­um og nögl­um. Í raun megi segja að allt sé notað, kom­ist fang­ar í íhluti.

„Þetta eru oft­ar en ekki vopn sem hægt er að bana mönn­um með, hið minnsta valda al­var­legu lík­ams­tjóni,“ seg­ir Páll og bend­ir á að sein­ast hafi verið ráðist á fanga­vörð fyr­ir um mánuði og átti sú árás sér stað á Litla-Hrauni. Vopn­um hef­ur þó til þessa enn ekki verið beitt gegn fanga­vörðum.

Páll seg­ir nú til skoðunar að fanga­verðir klæðist högg- og hnífa­vesti við al­menn störf. Er um að ræða varn­ar­búnað áþekk­an þeim sem lög­reglu­menn klæðast. „En þetta kall­ar á fjár­magn eins og allt annað,“ bæt­ir hann við.

Ung­ir of­beld­is­menn

Morg­un­blaðið sótti fang­elsið á Hólms­heiði heim sl. þriðju­dag í þeim til­gangi að kynna sér starfs­um­hverfi fanga­varða.

Hall­dór Val­ur Páls­son for­stöðumaður fang­els­is­ins seg­ir kyn­slóðaskipti nú eiga sér stað meðal af­brota­manna. Ung­ir ís­lensk­ir karl­menn, fædd­ir um og eft­ir árið 2000, hiki ekki við að beita grófu lík­am­legu of­beldi og grípi þá ósjald­an til vopna. „Það er meira norm í dag að bera vopn en áður. Þess­ir menn telja einnig mik­il­vægt að láta aðra vita að þeir séu alla jafna með vopn á sér.“

Þá var hóp­ur fanga staðinn að því að und­ir­búa árás á fanga­vörð með því að ætla að skvetta á hann heitri olíu í sam­eig­in­legu rými.

https://www.mbl.is/frettir/innlent/2022/11/24/vopnaburdur_storaukist_medal_fanga/

Framkvæmdastjóri Verndar Þráinn Farestveit ásamt einum stjórnarmanni samtakanna Guðrúnu Þorgerði Ágústsdóttir höfðu mælt sér mót við forstöðumann Batahúss Agnar Bragason og Jón Ólafsson. Áfangaheimilið stendur við Ránargötu 11 en forstöðumaður heimilisins segir að markmiðið sé að hjálpa fyrrverandi dómþolum að aðlagast samfélaginu á ný og koma í veg fyrir endurtekin afbrot. Búsetu í Batahúsi er ætlað að hjálpa þeim þar búa að afla sér fræðslu/menntunar til að auðvelda þeim aftur innkomu á vinnumarkað. Átta herbergi og stúdíóíbúð í og við Batahús eru mjög snyrtileg og mikill áhugi fyrir velferð og stöðu þeirra sem þar búa. Agnar forstöðumaður Batahússins segir að tilgangurinn sé að bjóða fyrrverandi dómþolum upp á húsaskjól og stuðning. Þar verður þeim einnig boðið upp á aðstoð til að vinna gegn fíknivanda og endurteknum afbrotum. Einnig er þar í boði hugleiðsla, bataganga, núvitund og „svett“ sem eru nokkur af þeim lykil atriðum sem nefnd voru í þessu létta spjalli sem við áttum við þá félaga. Batahús er einstaklingsmiðað bataúrræði við enda afplánunar þar sem einstaklingum er boðin heimilisaðstaða til allt að tveggja ára eða eftir atvikum til skemmri tíma segir Agnar. Unnið er með einstaklingum á jafningjagrundvelli út frá hugmyndum um áfallamiðaða nálgun. Eitt af megin markmiðum Batahúss er að skapa aðstæður þannig að einstaklingur geti beint sjónum sínum frá neyslu og afbrotum að sjálfsstyrkingu, vinnu, námi og samfélagslegri virkni. Aðstæður eru skapaðar með virðingu og kærleika að leiðarljósi. Félagið Bati sem stendur að baki Batahúss eru frjáls félagasamtök. Stofnun Batahússins byggir á skýrslu sem starfshópur á vegum félagsmálaráðherra skilaði árið 2019. Þar var talin þörf á frekari úrræðum fyrir dómþola eftir að afplánun lýkur. Agnar segir að með Batahúsinu sé fyrst og fremst verið að skapa jarðveg sem notendur verða sjálfir að rækta. Vernd fangahjálp og Batahús ræddu um mikilvægi þess að samþætting ólíkra kerfa væri komið á í ljósi reynslunnar og nauðsynlegt væri að fá alla að sama borði til þess að skapa grunn að frekari endurhæfingu dómþola. Þess ber að geta að eitt af áfangaheimilum Verndar var um árabil rekið að Ránargötu 10 sem er húsið sem stendur beint á móti Batahúsi.

Arndís Vilhjálmsdóttir geðhjúkrunarfræðingur í geðteymi fangelsa gerði viðtalsrannsókn á íslenskum kvenföngum. Þar kom fram að allar konurnar höfðu orðið fyrir alvarlegum áföllum sem leiddi þær út í vímuefnavanda og neyslutengd afbrot. Svipaðar niðurstöður hafa komið fram í erlendum rannsóknum. 

Alvarleg áföll sem leiddu til vímuefnavanda og neyslutengdra afbrota er rauður þráður í reynslu íslenskra kvenfanga samkvæmt nýrri íslenskri rannsókn. Geðhjúkrunarfræðingur segir það koma heim og saman við sambærilegar rannsóknir erlendis.„Sífellt fleiri erlendar rannsóknir sýna að áföll geta leitt til afbrotahegðunar og jafnvel fangelsisvistar síðar meir á ævinni. Það er mikilvægt  að samfélagið sé meðvitað um þessi tengsl,“ segir  Arndís Vilhjálmsdóttir geðhjúkrunarfræðingur í geðteymi fangelsa. Arndís gerði nýlega rannsókn þar sem hún ræddi við níu íslenska kvenfanga um reynslu þeirra. Niðurstöðurnar koma heim og saman við það sem hún hafði áður kynnt sér um þessi mál. „Í þeim viðtölum sem ég tók kom fram að margar konurnar höfðu orðið fyrir  kynferðislegu ofbeldi eða vanrækslu heima hjá sér í æsku. Margar höfðu verið í barnaverndarúrræðum sem börn og verið á meðferðarheimilinum. Það rýmar við erlendar rannsóknir sem hafa verið gerðar á karl-og kvenföngum en í þeim kemur áberandi áfallasaga yfirleitt fram,“ segir Arndís. Arndís segir að konurnar hafi svo lýst því hvernig þær leiddust út í vímuefnaneyslu-og vanda  sem bjargráð til að flýja eða lifa af erfiðar aðstæður og eða minningar.„Það er þekkt að áföll í æsku geta valdið því að fólk leitar í vímuefni til að sefa þessa vanlíðan og síðan leiðir neyslan af sér afbrot til að fjármagna neysluna. Þetta átti við allar konurnar sem ég ræddi við,þær voru allar inni vegna neyslutengdra brota,“ segir hún. Hún segir að flestar konurnar hafi farið í vímuefnameðferðir en fundist vanta að þar væri unnið úr áföllunum. Úrvinnsla áfalla væri forsenda þess að ná bata.„Ég vona að við séum sem samfélag að komast á þann stað að það verði hægt að grípa fyrr inn í og skoða þessa tengingu milli áfalla og slíkra vandamála síðar á ævinni,“ segir hún. Arndís leggur jafnframt áherslu á að það sé alls ekki sama sem merki milli áfalla og afbrotahegðunar heldur aðeins að ómeðhöndluð áföll geti aukið líkur á afbrotahegðun og fangelsisvist síðar meir.

Berghildur Erla Bernharðsdóttir 

Tekið hefur verið mikilvægt skref í fullnustu dóma utan fangelsa en fangelsismálastofnun hefur ákveðið að heimila þeim sem dvelja á Vernd að sækja um fjölskylduleyfi. Eru þessar breytingar gerðar í samstarfi við Vernd og gildir slíkt leyfi eingöngu fyrir þá dómþola sem í fangelsi höfðu áunnið sér þann rétt. Ekki er mögulegt að ávinna sér slíkan rétt eftir að dvöl er hafin á Vernd.

Þrátt fyrir að nafnið gefi það til kynna að eingöngu fjölskyldufólk fá slík leyfi er það ekki þannig, allir sem uppfylla slík skilyrði geta sótt um. Samkvæmt 59. gr. fullnustulaga sem fjallar um reglubundin dags- og fjölskylduleyfi en í 3. mgr. segir „Nú hafa fanga verið veitt dagsleyfi á samfelldu tveggja ára tímabili og hann staðist skilyrði þeirra og er þá heimilt að veita honum allt að 48 klukkustunda fjölskylduleyfi ef slíkt telst gagnlegt sem þáttur í refsifullnustu eða til að búa fanga undir að ljúka afplánun. Slíkt leyfi skal að jafnaði vera frá kl. 12 á hádegi til kl. 12 á hádegi“ í umsókn þar sem dómþoli óskar eftir slíku leyfi þarf dómþoli upplýsa því hvernig hann hyggst verja leyfinu, hvern hann hyggst heimsækja og hvar hann mun dveljast.

Áður en leyfi er veitt er heimilt að leita staðfestingar hjá viðkomandi á því að af heimsókn geti orðið. Fjölskylduleyfi mega vera mest fjögur á ári og þurfa 90 dagar að líða milli slíkra leyfa. Vernd telur að þetta skref sé mikilvægt í því að styðja við og aðstoða dómþola við það að aðlagast samfélaginu að nýju eftir langvarandi dvöl í fangelsi, jafnvel áratug hjá þeim sem lengst dvelja. Endurhæfing þeirra sem dvelja á Vernd er mikilvæg ekki síst í því ljósi að dvöl þeirra á Vernd getur varað í allt að 18 mánuði. Vernd fagnar þessum breytingum og samtökin eru þess full viss að einstaklingar sem fá slík leyfi munu standa sig.

Starfsmaður Verndar fór í heimsókn í Neyðarskýlið Grandagarði 1a og fékk frábæra móttöku af starfsmanni neyðarskýlisins að Grandagarði en þar tók móti mér Írisi Ósk Ólafsdóttir teymisstjóri sem þekkir vel til starfsemi Verndar. Margir af gestum neyðarskýlanna eru fyrrverandi skjólstæðingar Verndar og vakti það áhuga okkar á að kynna okkur starfsemina betur. Þá hefur Vernd verið í góðu samstarfi við VoR-teymi Reykjavíkurborgar sem einnig hefur góða tengingu við Vernd og þá sem sækja sér þjónustu í Neyðarskýlin. Það var gott að sjá hversu vel er haldið utan um þá sem þjónustuna sækja og metnaður lagður í að öllum líði sem best. Húsnæðið er vel búið húsgögnum og aðstöðu til þess að mæta þörfum þeirra sem þangað koma.

Í Reykjavík eru þrjú neyðarskýli fyrir heimilislaust fólk. Þau eru opin alla daga frá kl. 17:00 til kl. 10:00 næsta dag. Boðið er upp á kvöldverð og morgunmat auk stuðnings og þjónustu frá VoR-teymi og starfsfólki neyðarskýlanna. Ákveðinn fjöldi gistiplássa er í hverju neyðarskýli en engum er vísað frá.

Neyðarskýlið Grandagarði 1a, sem var opnað þann 13. nóvember 2019, er fyrir yngri heimilislausa karlmenn. Þar eru 15 gistipláss og er neyðarskýlið opið alla daga frá kl. 17:00 til kl. 10:00. Gestum neyðarskýlisins er boðið upp á húsaskjól, hvíld, hreinlæti, næringarríkan mat og fatnað. Einnig er boðið upp á nálaskiptiþjónustu og fræðslu fyrir þá sem það vilja. Hlutverk neyðarskýlisins er að veita heimilislausum karlmönnum með miklar og flóknar þjónustuþarfir tímabundna dvöl og aðstoð til að eiga sjálfstætt og innihaldsríkt líf. Markmiðiðið er að mæta þörfum dvalargesta á heildstæðan og einstaklingsmiðaðan hátt. Hugmyndafræði skaðaminnkunar er höfð að leiðarljósi í þjónustu við þá gesti sem dvelja í neyðarskýlinu. Markmið skaðaminnkandi inngripa er að aðstoða fólk við að halda lífi, að koma í veg fyrir óafturkræfan skaða, að viðhalda heilsu og að auka lífsgæði og heilsufar.

Neyðarskýlið Grandagarði | Reykjavik

• Neyðarskýlið við Grandagarð er fyrir yngri heimilislausa karlmenn.
• Við Grandagarð eru 15 gistipláss.
• Neyðarskýlið er opið alla daga frá kl. 17:00 til kl. 10:00 næsta dag.

Gistiskýlið Lindargötu | Reykjavik

• Gistiskýlið við Lindargötu er fyrir heimilislausa karlmenn.
• Á Lindargötu eru 25 gistipláss.
• Gistiskýlið er opið alla daga frá kl. 17:00 til kl. 10:00 næsta dag.
• Boðið er upp á kvöldhressingu og morgunmat.

Konukot | Reykjavik

• Fyrir heimilislausar konur.
• Í Konukoti eru 12 gistipláss.
• Konukot er opið alla daga frá kl. 17:00 til kl. 10:00 næsta dag.

Þráinn Farestveit

Í ljósi góðrar reynslu af þjónustu geðheilsuteymis fanga hefur heilbrigðisráðherra ákveðið að tryggja rekstur þess til frambúðar með föstu fjármagni. Teymið var sett á fót sem nýsköpunarverkefni á sviði geðheilbrigðismála til eins árs árið 2020 og síðan framlengt um eitt ár. Algjör stakkaskipti hafa orðið á geðheilbrigðisþjónustu við fólk sem afplánar dóma í fangelsum með tilkomu teymisins, líkt og að var stefnt og ljóst er að þörfin fyrir þjónustuna er mikil.

„Það leikur enginn vafi á því hversu mikilvæg þessi þjónusta er og því viljum við festa hana í sessi og sinna henni vel. Góð líðan og andleg heilsa er okkur öllum mikilvæg og getur í tilvikum þessa hóps skipt sköpum“ segir Willum Þór Þórsson heilbrigðisráðherra.

Geðheilsuteymi fanga er rekið af Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins en sinnir þjónustu á landsvísu. Framan af sinnti teymið einkum þjónustu við einstaklinga sem sæta afplánun eða gæsluvarðhaldi en sinnir nú einnig í vaxandi mæli eftirfylgd með föngum sem eru á reynslulausn. Teymið sinnir almennri geðheilbrigðisþjónustu, svo sem greiningu og meðferð geðraskana, fíknivanda og taugaþroskaraskana, t.d. ADHD, auk þess að annast tilvísanir á aðra þjónustu eftir þörfum. Þjónustan er þverfagleg og er veitt með heimsóknum í fangelsin, símaviðtölum og fjarfundabúnaði. 

Fjöldi þjónustuþega tvöfaldaðist milli ára

Á fyrsta starfsári sínu 2021 vann teymið að því að móta og skipuleggja þjónustu sína samhliða því að veita mjög aðkallandi geðþjónustu í fangelsum landsins til að mæta uppsafnaðri þörf. Fyrstu 10 mánuði ársins (jan. – okt.) sinnti geðheilsuteymið 95 einstaklingum en heildarfjöldi samskipta var 687. Á sama tímabili árið 2021 sinnti teymið 191 einstaklingi en heildarfjöldi samskipta var 2.140. Fjöldi þjónustuþega tvöfaldaðist því milli ára.

Eins og áður segir veitir geðheilsuteymi fanga þjónustu í öllum fangelsum landsins, þ.e. á Hólmsheiði, Litla Hrauni, Kvíabryggju og á Sogni. Teymið telur 4,3 stöðugildi, þ.e. yfirlækni í fullu starfi, 1,7 stöðugildi hjúkrunarfræðinga og 1,6 stöðugildi sálfræðinga. Árlegur kostnaður við rekstur teymisins nemur um 84 milljónum króna sem með ákvörðun heilbrigðisráðherra er nú hluti af föstu framlagi inn í rekstrargrunn Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins.