Um helmingur fanga á Íslandi lýkur nú afplánun sinni á áfangaheimili Verndar í Reykjavík. Þar eru um tuttugu pláss sem oftast eru fullnýtt. Fangar geta verið þar í allt að tólf mánuði. Dæmi eru um að þeir biðji um að vera lengur. Engin önnur sambærileg úrræði eru nú í boði hér á landi.
Þráinn Farestveit, framkvæmdastjóri Verndar, segir að úrræðið nægi þessum fjölda í dag, en bendir á að boðunarlistar séu langir, m.a. í kjölfar þess að tveimur fangelsum var lokað. Þegar nýja fangelsið á Hólmsheiði verði komið að fullu í notkun sé ljóst að ásóknin muni aukast. Við því þurfi að bregðast með einhverjum hætti.
Í meistararitgerð Nínu Jacqueline Becker sem sagt var frá á mbl.is í vikunni og byggð var á viðtölum við fyrrverandi fanga, kom fram að skortur væri á eftirfylgni og félagslegum stuðningi fyrir fanga sem lokið hafa afplánun. Þeir sem sem hún ræddi við nefndu sumir hverjir að fátt hefði beðið þeirra utan veggja fangelsisins.
Frétt mbl.is: „Hellingur af ofbeldi“ á Litla-Hrauni
„Þær eru nokkrar kraftaverkasögurnar,“ segir Þráinn Farestveit um fanga sem lokið hafa afplánun á Vernd. mbl.is/Eggert Jóhannesson
Á Vernd er föngunum veittur margvíslegur stuðningur og sú staðreynd að helmingur fanga lýkur nú afplánun sinni þar vekur upp spurningar um örlög jafnmargra sem gera það ekki?
Þráinn segir að einhver hluti fanga velji að ljúka frekar afplánun inni í lokuðum fangelsum. Reglur á Vernd eru strangar, þeir sem þar dvelja þurfa að vera í starfsendurhæfingu, vinnu eða námi, fara að reglum um útivistartíma og vera edrú. „Þetta hentar ekki öllum,“ segir hann.
Um 8% send aftur í fangelsi
Þeir fangar sem eru í neyslu inni í lokuðum fangelsum eiga þess því ekki kost að ljúka afplánun á Vernd. Þeir sem eru í neyslu og vilja fara í meðferð geta farið í meðferð á vegum SÁÁ eða í Hlaðgerðarkoti, svo lengi sem þeir eiga ekki önnur ólokin mál í dómskerfinu. Í kjölfarið geta þeir svo lokið afplánun á Vernd. Verði fangar uppvísir að því að vera í neyslu á meðan þeir eru þar eru þeir sendir aftur í fangelsi. Slíkt gerist í um 8% tilvika. „Það verður að teljast eðlilegt, sérstaklega miðað við það að í kringum 90% þeirra sem eru í fangelsum eru fíklar,“ segir Þráinn.
Dæmi eru um að fangar hafi í engin hús að venda þegar þeir koma úr fangelsi og séu auk þess stórskuldugir, m.a. vegna fíkniefnaneyslu. Þar með eru þeir fastir í vítahring sem erfitt getur reynst að rjúfa.
„Þetta er nokkuð algengt,“ segir Þráinn. „Það er hópur manna í fangelsum sem er fastur í viðjum fíknar. Þessum mönnum tekst ekki að ljúka meðferðum við fíkn sinni eða hefja hana yfirhöfuð.“
Leitað lausna í undirheimunum
En Þráinn ítrekar að vilji fangar leita sér hjálpar sé sá möguleiki alltaf fyrir hendi. „Ef menn eru tilbúnir að taka U-beygju í lífi sínu, taka ábyrgð á eigin lífi og hætta að kenna öðrum um, þá hefur undantekningarlaust verið hægt að koma þeim til aðstoðar, þó að þeir hafi átt umtalsverðar skuldir í undirheimunum.“
Málefni fanga hafa verið mörgum hugleikin undanfarið. Án efa hefur sjónvarpsþáttaröðin Fangar haft þar áhrif á og fengið menn til velta vöngum yfir lífinu innan veggja fangelsismúranna. Einkum stöðu kvenfanga. Fyrr í vikunni var sérstök umræða á alþingi um stöðu fanga. Sjónarmiðin sem þar voru sett fram báru öll með sér mikinn velvilja í garð fanga og samhug. Að sama skapi örlaði á tortryggni í garð fangelsa sem slíkra þótt einungis einn þingmaður hafi viðrað þá skoðun að fangelsisvist væri beinlínis gamaldags og úrelt fyrirbæri. Þeir þingmenn sem til máls tóku lögðu hins vegar áherslu á að markmiðið með fangelsisvist ætti að vera betrun fremur en eitthvað annað. Frá mínum bæjardyrum séð var það ánægjulegt. Ekki síst vegna þess að undanfarin ár hefur gjarnan gætt undarlegrar refsigleði í almennri umræðu um einstök dómsmál. Jafnvel úr ræðustól al- þingis. Á það ber þó að líta að tilgangur refsinga er margþættur. Refsingu er ætlað að vera hegning fyrir brot um leið og henni er ætlað að vera öðrum víti til varnaðar og vera þannig forvörn gegn brotum almennt. Refsingu er líka ætlað að sporna gegn áframhaldandi brotum hins dæmda. Fangar eru auðvitað ekki einsleitur hópur og forsögur fangelsisvistar eru margvíslegar. Þó er það mál manna sem helst þekkja til að meirihluti fanga glími við slíkan vanda, heilsufars- og/eða félagslega, að markmið refsingar um að ná hinum dæmda af refilstigum náist illa nema með því að ráðast að rótum hans. Þar gegnir betrunarþáttur refsingar lykilhlutverki. Ný lög um fullnustu refsinga voru samþykkt á síðasta ári. Í þeim er í fyrsta sinn kveðið með skýrum hætti á um að markmiðið með fullnustu refsing sé öðru fremur að undirbúa dómþola fyrir virka þátttöku í samfélaginu. „Farsæl betrun“ er þannig lögum samkvæmt eitt meginmarkmið fullnustu refsinga. Með það að leiðarljósi voru því jafnframt rýmkaðar reglur um fullnustu refsinga utan fangelsis, svo sem með samfélagsþjónustu eða með rafrænu eftirliti. Því skal þó haldið til haga að frjáls félagasamtök hafa í nokkra áratugi gegnt lykilhlutverki við fullnustu refsinga. Þannig hafa fangelsismálayfirvöld átt gott samstarf við áfangaheimilið Vernd um vistun fanga sem eru að ljúka afplánun. Vægi Verndar mun ekki minnka nú þegar sjónum er í ríkara mæli beint að fullnustu dóma utan fangelsis. Það er þó ekki raunhæft að vænta þess að allir fangar eigi þess kost að afplána meirihluta dóms utan fangelsis. Þeir sem eftir sitja inni eru hins vegar jafnvel í brýnni þörf fyrir „farsæla betrun“ en hinir. Það er rétt að stefna að því að búa enn betur að þeim.